معماری و شهرسازی معاصر ایران هم اکنون در مسیری قدم برمی‌دارد که به دنبال گسیختن از تعلقات گذشته و پیوستن به موج خروشان تغییر و نو شدن است. نو شدن و طرحی نو در انداختن همواره منجر به پدید آمدن مفاهیم دوگانه در باورهای جاری در جامعه شده است و معماری نیز از این دوگانگی به دور نمانده است. تغییر در معماری و شهرسازی کشوری همانند ایران می‌تواند معنایی متفاوت از غرب داشته باشد. وجود میراث عظیم فرهنگی و هنری به همراه آداب و رسوم و شیوه‌ی زندگی اجتماعی منحصر به فرد در ایران، داشته‌هایی است که نه فقط پیکره‌ی جامعه‌ی ایرانی را می‌سازد بلکه می‌بایست بعنوان اصلی مهم در سمت و سو دادن به تغییرات ناگزیر قرار گیرد. معماری و شهرسازی زمینه‌گرا بعنوان یکی از شیوه‌های برخورد با بستر طراحی توانسته راه‌گشای معماران در کشورهای دارای پیشینه‌ی تاریخی و فرهنگی باشد. آنچه که این نوشته به دنبال رسیدن به آن است جلب توجه معماران و شهرسازان به ابعاد فرهنگی و اجتماعی زمینه در ایران است. از گذشته تا کنون آن چه که به جامعه‌ی ایرانی روحی تازه دمیده فعالیت‌های اجتماعی بر خواسته از افکار بزرگان و اندیشمندان این سرزمین بوده است، از قدرت و قوت فرهنگ ایرانی همین بس که با ورود اقوام مختلف به ایران، چه در دوره‌ی پذیرش اسلام و چه در حمله‌ی مغول توانسته حیات خود را با بازتعریف اصول فکری نوین بر اساس باورهای مردمی ادامه دهد. فضاهای جمعی و کالبدهای معماری نیز از همین جریان تاثیر‌پذیر بوده‌اند. زمانی که اولین خطبه‌ی نماز برای مسلمانان برگزار شده‌، مساجد سربرافراشته‌اند و شاهکارهای معماری اسلامی پدیدار شده‌اند، زمانی که عرفان به اوج محبوبیت خود دست یافته خانقاه‌ها در گوشه و کنار ایران ساخته شده و پناه رهروان حق گشته‌اند و … . با این اوصاف برتری فعالیت اجتماعی و جنبش‌های فرهنگی بر ساخت کالبد معماری مبرهن است، چرا که بازار بدون خریدار بیغوله‌ای می‌گردد بدون زندگی انسانی و فعالیت شهری.

زمینه‌گرایی فرهنگی و اجتماعی الویت طراحی را بر ایجاد بستر مناسب برای تعریف فعالیت‌های اجتماعی قرار می‌دهد و پایه‌های فکری خود را از فرهنگ و پیشینه‌ی مردم می‌گیرد. همان‌طور که راپاپورت در کتاب منشاء فرهنگی مجتمع‌های زیستی اشاره می‌کند: «محيط‌هاي به ظاهر بي‌نظم و گيج‌كننده به طور اتفاقي به وجود نيامده، بلكه معمولاً خود بيانگر ساختي مشخص براساس طرح و نظم اجتماعي خاصي مي‌باشند». می‌توان بر اهمیت ابعاد اجتماعی و فرهنگی زمینه معماری بیشتر تاکید نمود بالاخص که نقصان این مهم در معماری و شهرسازی ایران اسلامی بیش از پیش احساس می‌شود.

نوشته‌ی پیش رو با مراجعه به پیشینه‌ی جنبش‌های فکری انسان‌گرا در معماری و شهرسازی به بررسی نظریات متفکران غربی و ایرانی معاصر پرداخته و با معرفی معماران زمینه‌گرا و علاقه‌مند به بوم سعی در شفاف کردن نمودهای کاربردی زمینه‌گرایی در معماری و شهرسازی داشته است. در ادامه با تدقیق نمودن ریشه‌های زمینه‌گرایی فرهنگی و اجتماعی به مطالعه‌ی مبانی نظری این عرصه پرداخته و نگرش‌های مختلف به این موضوع بررسی شده‌اند. در فصل بعدی چارچوبی برای ارتباط معماری و فرهنگ طرح شده که بر اساس آن ۷ نمونه موردی از طرح‌ها و پروژه‌های معماری و شهرسازی زمینه‌گرا مورد نقد و بررسی قرار گرفته‌اند. در پایان با استفاده از اطلاعات بدست آمده به جمع‌بندی و نتیجه‌گیری نوشتار پیش رو اشاره شده است. تحقیق انجام گرفته در قالب مطالعات کیفی واقع شده و شیوه‌ی مطالعه از نوع تحلیلی-‌توصیفی بوده است. اطلاعات به کار رفته در این نوشتار از طریق مطالعات کتابخانه‌ای بوده و تصاویر و نمودار‌ها به جز مواردی که نویسنده امکان تهیه‌ی حضوری آن‌ها را داشته است، از طریق مراجعه به کتاب‌ها و یا پایگاه‌های الکترونیکی متعلق به معمار طرح و با ذکر منبع تهیه شده‌اند.

امید است این مطالعه هر چند اندک مورد اقبال و مراجعه‌ی پژوهشگران علاقه‌مند به عرصه‌ی معماری و شهرسازی بوم‌گرا قرار گرفته و به ایجاد فرصت‌هایی برای مطالعات تکمیلی در این عرصه بپردازد. در این مجال، قدردانی از دکتر پویان احیایی به عنوان جامعه‌شناس برجسته در عرصه‌ی مطالعات مسائل اجتماعی ایران و دکتر پیمان صالح‌زاده به دلیل همکاری در عرصه‌ی بهداشت اجتماعی ضروری می‌باشد.

صبا حسینی نسب / بهار ۱۳۹۷