در يک روز پاييزي در سال ١٩٠۶ دانشمند انگليسي «فرانسيس گالتون» خانه‌ خود را در شهر پليموت به مقصد يک بازار مکاره در خارج شهر ترک كرد. گالتون ٨۵ ساله آثار کهولت را رفته‌رفته در خود احساس مي‌كرد؛ اما هنوز از ذهني خلاق و کنجکاو برخوردار بود، چيزي که در طول عمرش به وي کمک کرده بود به شهرت دست يابد. دليل شهرت وي يافته‌هاي او در موردِ وراثت بود که موافقان و مخالفان سرسختي داشت. در آن روز خاص گالتون مي‌خواست در مورد احشام مطالعه کند. مقصد گالتون بازار مکاره‌ ساليانه‌اي بود در غرب انگلستان، جايي که كشاورزان احشام خود را از گوسفند و اسب و خوک و غيره براي ارزش‌يابي و قيمت‌گذاري به آنجا مي‌آوردند.

حضور دانشمندي مانند گالتون در چنان جمعي غيرعادي مي‌نمود. ولي بايد توجه داشت که گالتون به دو چيز بسيار علاقه‌مند بود. يکي اندازه‌گيري پارامترهاي فيزيکي و ذهني و ديگري مطالعه در خصوص پرورش نسل. گالتون که در عين حال پسرخاله‌ داروين نيز بود، شديداً اعتقاد داشت که در يک جامعه تنها تعداد اندکي، مشخصه‌هاي لازم براي هدايت سالم آن جامعه را در خود دارند و از همين رو مطالعه‌ مربوط به مسائل وراثت و نيز پرورش نسل، مورد توجه وي بود. او بخش بزرگي از عمر خود را صرف اثبات اين نظريه کرده بود که اکثريت افراد يک جامعه فاقد ظرفيت لازم براي اداره‌ جامعه هستند.

آن روز او در حالي که در ميان غرفه‌هاي نمايشگاه مشغول قدم زدن بود، به جایي رسيد که در آن مسابقه‌اي ترتيب داده شده بود. يک گاو نر فربه انتخاب شده و در معرض ديد عموم قرار گرفته بود. هر کس که تمايل شرکت در مسابقه را داشت بايد ۶ پنس مي‌پرداخت و ورقه‌اي مهر شده را تحويل مي‌گرفت. در آن ورقه بايد تخمين خود را از وزن گاو نر مي‌نوشت. نزديک‌ترين تخمين به واقعيت برنده‌ مسابقه بود و جوایزي به صاحب آن تعلق مي‌گرفت.

۸۰۰ نفر در مسابقه شرکت کردند تا شانس خود را بيازمايند. افراد از همه تيپ و طبقه‌اي آمده بودند. از قصاب گرفته که قاعدتاً بايد بهترين و نزديک‌ترين نظر را به واقعيت مي‌داد تا کشاورز و مردم عامي بي‌تخصص. گالتون اين گروه افراد را در مقاله‌اي که بعداً در مجله‌ علمي «طبيعت» منتشر كرد، به کساني تشبيه کرد که در مسابقات اسب‌دواني، بدون کمترين دانشي در موردِ اسب‌ها و مسابقه و تنها بر اساس شنيده‌هايي از دوستان، روزنامه‌ها و اين طرف و آن طرف بر روي اسب‌ها شرط مي‌بستند. او همچنين با مقايسه‌ اين وضعيت با دموکراسي نوشت، همان قدر که افراد درکي از وزن گاو نر داشتند، به همان ميزان نيز وقتي در انتخابات شرکت مي‌کنند تا سرنوشت سياسي کشور را رقم بزنند از اوضاع مملکت و مسائل مربوط به آن مطلعند.

اما يک چيز براي گالتون جالب بود، اين که ميانگين نظر افراد چيست. او مي‌خواست ثابت کند چگونه تفکر افراد وقتي نظريات‌شان با هم جمع شده و معدل گرفته مي‌شود، در صورتي که متخصص نباشند، از واقعيت به دور است. او آن مسابقه را به يک تحقيق علمي بدل كرد. پس از اين که مسابقه به انتها رسيد و جوايز پرداخت شد، ورقه‌هايي را که افراد بر روي آن نظريات خود را در خصوص وزن گاو نر منعکس کرده بودند، از مسؤلان مسابقه به عاريت گرفت تا مطالعات آماري خود را بر روي آنان انجام دهد.

مجموعا ٧٨٧ نظر داده شده بود. گالتون به غير از تهيه‌ يک سري منحني آماري دست به محاسبه‌ ميانگين نظريات زد. او مي‌خواست دريابد عقل جمعي مردم پليموت چگونه قضاوت کرده است. بدون شک تصور او اين بود که عدد مزبور فرسنگ‌ها از عدد واقعي فاصله خواهد داشت؛ چرا که از ديد وي افراد خنگ و عقب مانده در آن جمع اکثريت قاطع را تشکيل مي‌دادند.

ميانگين نظريات جمعيت اين بود که گاو نر ١١٩٧ پوند وزن دارد. اما وزن واقعی چقدر بود؟ وزن واقعي گاو که در روز مسابقه وزن کشي شد ١١٩٨ پوند بود. گالتون اشتباه مي‌کرد. تخمينِ جمع بسيار به واقعيت نزديك بود. گالتون نوشت نتايج نشان مي‌دهد که قضاوت‌هاي جمعي از اعتبار بيشتري نسبت به آنچه که من انتظار داشتم برخوردارند. اين حداقل چيزي بود که گالتون مي‌توانست گفته باشد.

در خصوص قضاوت «خرد جمعي» ذکر اين مطلب ضروري است که نظر هر فرد دو عنصر را در درون خود دارد: اطلاعات صحيح و غلط. اطلاعات صحيح (از آن رو که صحيح‌اند) هم‌جهت اند و بر روي يکديگر انباشته مي‌شوند؛ اما خطاها در جهات مختلف و غيرهم‌سو عمل مي‌کنند؛ بنابراين تمايل به حذف يکديگر دارند. نتيجه اين مي‌شود که پس از جمع نظريات آنچه که مي‌ماند اطلاعات صحيح است.

این داستان واقعی نشان می‌دهد که چگونه در فرآیند تصمیم‌گیری، خرد جمعی اثربخش‌تر عمل می‌کند؛ حتی اگر تصمیم‌گیرندگان اکثریت غیرمتخصص باشند. اداره‌کنندگان جوامع و سازمان‌ها چاره‌ای ندارند جزء اینکه راه مدیریت مشارکتی را طی کنند. این ادعا را می‌توان با تئوری سلسله مراتب نیازهای مازلو توجیه کرد. مازلو معتقد است که افراد بعد از ارضاء نیازهای فیزیولوژیک‌شان، نیاز به امنیت دارند و بعد از برآورده شدن امنیت، نیاز به تعلق، احترام و در نهایت خودشکوفایی خواهند داشت. جوامع نیز از ابتدای تاریخ این راه را پیموده‌اند. یعنی در بدو امر نیاز شدید جوامع انسانی به نیازهای فیزیولوژیک باعث شده بود که کنترل از طریق پاداش و تنبیه انجام شود. یعنی تنبیه از طریق محروم کردن افراد از خوراک، پوشاک و سرپناه صورت گیرد. اما، آگاهی پدیده‌ای است که باعث توسعه‌یافتگی خواهد شد. در یک تعریف می‌توان توسعه، را فرآیند متعالی شدن نیازها دانست. یعنی هر چه از نیازهای فیزیولوژیک به سمت نیازهای خوشکوفایی حرکت شود می‌توان ادعا کرد که توسعه صورت گرفته است. ارزش هر انسان به نیازهای اوست. ارزش انسانی که نیازهایش ابتدایی است با ارزش انسانی که نیازهایش از جنس خودشکوفایی متفاوت است. آگاهی، چیزی است که ارزش انسان را از طریق تغییر نیازها می‌افزاید. جوامع و سازمان‌های آگاه را نمی‌توان با سبک مدیریتی که جوامع ناآگاه و توسعه نیافته را اداره می‌کنند، هدایت کرد. اداره‌کنندگان سازمان‌های آگاه، چاره‌ای ندارند جز اینکه کارکنان‌شان را در فرآیند تصمیم‌گیری مشارکت دهند. حق مشارکت در تعیین سرنوشت، یکی از مصادیق خودشکوفایی است. پس انسان‌های خودشکوفا نیاز به مشارکت دارند. مدیریت مشارکتی و مدیریت تفویضی استراتژی‌های اثربخش برای اداره جوامع و سازمان‌های آگاه امروز است.

این کتاب قصد دارد مدیران را با مبانی مدیریت مشارکتی آشنا نماید. در این کتاب سعی شده است فلسفه وجودی مشارکت و آثار آن در اداره سازمان‌ها از ابعاد گوناگون تشریح شود. خواندن این کتاب به کلیه مدیران و پژوهشگران حوزه مدیریت توصیه می‌شود.

دکتر پیمان متقی، دکتر جواد فقیهی‌پور / تابستان 1395