اقتصاد مطالعه تخصیص منابع کمیاب است. تئوری‌های اقتصادی می‌توانند برای همه منابع کمیاب- نه فقط کالاهای سنتی- به کار گرفته شوند. همچنین اقتصاد بررسی می‌کند که چگونه انگیزه‌ها می‌تواند روی رفتار مردم تاثیر بگذارد. اقتصاد محیط زیست حوزه‌ای از علم اقتصاد است که اثرات مالی سیاست‌های محیط زیستی را مطالعه می‌کند و مطالعاتی را برای تعیین اثرات تئوریکی و تجربی سیاست‌های محیط زیستی بر اقتصاد انجام می‌دهد. این رشته از اقتصاد به کاربران کمک می‌کند تا سیاست‌های محیط زیستی مناسب را طراحی و اثرات و مزایای سیاست‌های موجود یا پیشنهادی را تحلیل کنند. اقتصاد محیط زیست و منابع طبیعی کاربرد قوانینی از اقتصاد است که به مطالعه چگونگی توسعه و مدیریت منابع محیط زیستی و طبیعی می‌پردازد. منابع محیط زیستی که بوسیله طبیعت ایجاد می‌شود قابل تقسیم بین افراد نیستند و به عنوان نهاده در سیستم اقتصادی بکار گرفته می‌شوند و بوسیله سیستم نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرند.

مهم‌ترین مبحثی که توسط اقتصاد محیط زیست حمایت می‌شود هزینه‌های محیط زیستی است که در رشد اقتصادی وجود دارد و در مدل رایج بازار محاسبه نمی‌شود. این صرفه‌های خارجی منفی مثل آلودگی و سایر تخریب‌های محیط زیستی می‌تواند موجب شکست بازار شود. بدین منظور آزمون‌های نظری کنترلی وجود دارد که پیامدهای اقتصادی تخریب محیط زیست را در نظر می‌گیرد. برای اینکه تصمیم بگیریم یک کالای فرضی امروز مصرف شود بر توانایی مصرف آن کالا در فردا تاثیری ندارد. گرچه تصمیم بر استفاده از منابع طبیعی در امروز بر آنچه که فردا قابل دسترس است تأثیر دارد. قیمت‌های بالاتر هم انگیزه‌هایی برای حفظ منابع ایجاد می‌کند و هم به کشف منابع جدید تشویق می‌کند و توسعه فن‌آوری‌های منابع بهتر را نیز به دنبال دارد. لازم به ذکر است که تخریب منابع طبیعی اثرات بلندمدت دارد.

اقتصاد محیط زیست در فهم برخی موضوعات مهم و چالش بر‌انگیز کمک می‌کند: نظیر سیاست‌های تغییر آب و هوا، انرژی هسته‌ای، سیاست‌های بازیافت و فروش طر‌ح‌های ترافیک و تحلیل هزینه‌ها و منافع سیاست‌های اقتصادی. به عنوان مثال اگر یک کشور تلاش کند که به سمت انتقال یک انرژی تمیز حرکت کند گزینه‌های متعددی را دارد. دولت می‌تواند یک محدودیت اجباری بر انتشارات کربن وضع کند یا می‌تواند راه حل‌هایی با پایه انگیزشی‌تر اتخاذ کند مثل وضع مالیات بر مقدار انتشار کربن یا مالیات اعتباری شرکت‌هایی که از منابع تجدیدپذیر استفاده می‌کنند. تمام این راهکارها با درجات مختلفی بر مداخله دولت در بازار تکیه می‌کند بنابراین میزان پذیرش آن یک عامل سیاستی مهم در تعیین سیاست‌های اقتصاد محیط زیستی است. این بحث در چارچوب تجویز مداخله دولت در کنترل انتشار کربن در برابر سپردن نقش اصلی به بازار قرار می‌گیرد، مبنی بر اینکه دولت باید اهداف را تعیین کند و انگیزه ایجاد کند و به شرکت‌ها اجازه دهد که اگر خواستند به آن اهداف برسند.

یکی از ویژگی‌های اقتصاد محیط زیست رویکرد فرا ملی آن است. یک اقتصاد‌دان محیط زیست می‌تواند کاهش جمعیت آبزیان را تعیین کند که ناشی از ماهیگیری بیش از حد به عنوان یک صرفه خارجی منفی است بنابراین آن کشور می‌تواند مقرراتی را بر صنعت ماهیگیری خود وضع کند اما مسئله بدون اقدام مشابه بسیاری از کشورهای دیگر که در ماهیگیری بیش از اندازه سهیم هستند حل نمی‌شود. ویژگی جهانی چنین موضوعات محیط زیستی منجر به افزایش سازمان های مردم نهاد یا غیردولتی (NGO) مثل پنل بین‌المللی تغییرات آب و هوایی (IPCC) می‌شود که نشست‌های سالیانه را برای روسای کشورها سازماندهی می‌کند تا بر سر سیاست‌های محیط زیستی بین‌المللی مذاکره کنند.

در اینجا با این سؤال مواجه هستیم که چه سطحی از حمایت از محیط زیست مطلوب است؟ از نظر اقتصادی از طریق برابر قرار دادن هزینه‌ها و منافع نهایی بدست می‌آید. انتخاب بین هوای تمیز و کثیف نیست بلکه بین سطوح مختلف آلودگی است و این نیازمند ارزش‌گذاری روی حمایت محیط زیستی است. این ارزش‌گذاری با نبودن قیمت‌های بازار برای کالاهای محیط زیستی پیچیده می‌شود. در اینجا روش‌های مختلفی را برای ارزیابی می‌توان بحث نمود. اما آلودگی پیامد غیر‌قابل اجتناب فعالیت اقتصادی نیست. دولت‌ها می‌توانند بنگاه‌ها را به کاهش انتشار آلاینده‌ها ملزم کنند و می‌توانند مردم را به تغییر رفتارهایشان تشویق کنند. به‌عنوان مثال وضع مالیات بر کالای آلوده‌کننده. معمولاً این معیارها هزینه‌هایی را هم دارد مثل هزینه نصب تجهیزات کنترل آلودگی.

در اقتصاد محیط زیست کارایی در مقابل برابری قرار می‌گیرد. برای مثال چگونه باید رفاه نسل‌های آینده وزن‌گذاری شود. تئوری‌های مهم اقتصاد رفاه درباره توزیع منابع به صورت یک راه حل کارآ سخنی ندارد. دو نوع تحلیل اقتصادی اینجاوجود دارد:

• اقتصاد اثباتی؛ مطالعه اینکه اقتصاد بطور حقیقی چگونه کار می‌کند که کاملاً توصیفی است. برای مثال مردم چگونه به قیمت بالاتر انرژی واکنش نشان می‌دهند؟
• اقتصاد هنجاری؛ مطالعه اینکه آیا اقتصاد نتایج مطلوب اجتماعی را ایجاد می‌کند یا خیر؟ که مستلزم قضاوت ارزشی است. برای مثال بهترین روش کاهش مصرف بنزین چیست؟ مالیات، تنظیم اقتصادی سوخت، تعرفه بر واردات.

گرچه ما نمی‌توانیم بطور علمی ثابت کنیم که چه ارزش‌هایی درست هستند اما می‌توانیم ارزیابی کنیم که چه هدف‌هایی از طریق سیاست‌گذاری و… باید بدست آید. بنابراین یک مبادله وجود دارد: محیط زیست تمیزتر اما با هزینه‌های اقتصادی. سوال اصلی در اقتصاد محیط زیست به این مبادله مربوط می‌شود. اگر حمایت از محیط زیست هزینه‌بر باشد چه مقدار روی کنترل آلودگی هزینه کنیم؟ آیا این ارزش کاهش آلودگی به صفر را دارد یا باید سطحی از آلودگی را بپذیریم بدلیل منافع دیگری که به آن مربوط می‌شود؟ در این تصمیم‌گیری‌ها چگونه می‌توانیم منفعت یک محیط زیست تمیزتر را با هزینه‌های کنترل آلودگی مقایسه کنیم؟ برخلاف بسیاری از کالاها و خدمات مرسوم که در استانداردهای زندگی خانواده‌ها مشارکت دارند، هوای تمیز و سایر کالاهای محیط زیستی قیمت بازاری ندارند بطوریکه ما به روش‌های دیگری نیاز داریم که ارزش انها را محاسبه کنند. چه روش‌هایی برای کمک به ما قابل دسترس است و چقدر قابل اعتمادند؟ آیا مداخله دولت در اقتصاد برای کاهش آلودگی نیاز هست یا می‌توانیم روی اقتصاد بازار برای رسیدن به نتیجه بهینه تکیه کنیم؟ سیاست‌های دولت‌ها برای کاهش آلودگی چگونه است؟ چرا کشورهای اروپایی سیستم خرید آلودگی را به جای وضع مالیات بر کربن به کار می‌برند.

در این کتاب در ابتدا به وسیله آمار و اطلاعات ارتباط بین انتشار آلاینده‌های محیط زیستی و مصرف انرژی مورد بررسی قرار می‌گیرد. آمارهای مربوط به نحوه مصرف انرژی‌، نظیر شدت مصرف نهایی انرژی، ضریب انرژی و… در ایران و جهان، ارائه می‌شود و مورد مقایسه قرار می‌گیرد تا بدین وسیله اهمیت توجه به محیط زیست و لزوم بکارگیری سیاست‌های اقتصادی مناسب روشن شود. سپس به مفاهیم مربوط به توسعه اقتصادی پایدار و ارتباط آن با محیط زیست پرداخته می‌شود و در انتها مدل‌های محیط زیستی کاربردی در اقتصاد بررسی و طبقه‌بندی می‌شود تا روش‌های عملی حفظ محیط زیست به صورت کاربردی ارئه شود. با توجه به اینکه نگاه اقتصادی به محیط زیست سابقه طولانی در ایران و حتی جهان ندارد، از این نظر شاید بتوان ادعا نمود که کتاب حاضر در زمره پیشگامان این مباحث می‌باشد و امید می‌رود که اساتید، دانشجویان و علاقمندان حوزه اقتصاد، انرژی و محیط زیست از این کتاب استفاده لازم را ببرند. در انتها لازم است از همه عزیزانی که در تدوین و تکمیل کتاب حاضر نقش داشته‌اند تشکر کنم.

دکتر بیتا تبریزیان / بهار ۱۳۹۶