در فضاى تاريخ اسلام مسلمانان از صحراى تفتيده و آتش‏خيز حجاز برخاستند و در مدتى كوتاه، از غرب تا اسپانيا و از شرق تا ماوراى سلسله جبال انيدوس پيش‏روى کردند و از مراكش تا زنگبار، از سيرالئون تا سيبريّه و چين و از بوسنيا تا گينه جديد به ‏نام مسلمانان رقم خورد و درفش افتخارآفرين اسلام در بخش عظيمى از جهان به اهتزاز درآمد.

 فرهنگ و علوم در ابعاد مختلف گسترش يافت و انشعاب علوم و فنون و صنايع پى‏ريزى شد. هر كس، با ديدن اين تصوير، پيشرفت اعجاب‏انگيز مسلمانان را تحسين مى‏كند و در حيرت و ناباورى مى‏ماند كه راز اين همه پيشرفت چيست آنان چگونه در مدتى اندك اين تمدّن عظيم را پى نهادند؟ آيا پيدايش جهان‏بينى و تفكرى نو در پرتو قرآن، چنين تمدّنى پديد آورد يا فراگير و فطرى بودن اسلام؟ آيا توجه اسلام به علم و دانش و تشويق مسلمانان به ‏آموزش و توسعه علوم و معارف عامل محرّك تاريخ جديد گرديد يا پاى‏بندى مسلمانان به ارزش‏هاى اخلاقى و تسامح و تساهل در روابط عمومى و سياست خارجى؟ آيا شيوه رهبرى و حضور رهبرانى همچون رسول خدا (ص) و على بن ابى‏طالب (ع)، قلمرو آيين اسلام را گسترده ساخت يا پشتيبانى نظرى و عملى مردم و يا عوامل و علل ديگرى جُز اين‏ها در كار بوده است؟

اكنون كه به نقشه نگاه مى‏كنيم، مى‏بينيم بخشى از آن همچون سرزمين اسپانيا و بخشى از فرانسه، از اطلس تاريخ اسلام، بكلى حذف شده و به جاى مساجد، كليساها سر بلند كرده‏اند و به جاى صوت قرآن و اذان، صداى ناقوس به گوش مى‏رسد. اكنون نگين مقدّسِ «قُدس» در انگشترى استكبار جهانى جا دارد و سرزمين فلسطين لانه فساد و خون‏ريزى صهيونيسم است، مسلمانان جهان جامه عزّت افكنده و رخت عزلت به بر كرده‏اند، بيگانگان بر آنان تدبير مى‏كنند و سرنوشتشان در مراكز سرمايه‏دارى يا قطب‌هاى شرق و غرب، رقم مى‏خورد، مال و ثروت انبوهشان به غارت مى‏رود و آتش جنگ و اختلاف وحدتشان را به باد داده است.

قطعاً با ديدن اين منظره مصيبت‏بار و جانسوز، طبيعى است ناباورانه از خود بپرسيم:

چرا آن پيشرفت پر شتاب به جمود و ركود گراييد؟ چرا مركب مسلمانان از حركت بازايستاد؟ آيا گرايش‏هاى جاهلى و عوام‏گرايى مسلمانان و تحريف و توجيه معارف دينى توسط برخى از آنان چنين ركودى را پديد آورد يا زمامداران خودسرى همچون امويان و عباسيان و مغولان؟! آيا بدفهمى‏ها و برداشت‏هاى سليقه‏اى از مفاهيم كليدى تعاليم دينى- همانند دنياستيزى و زهد گرايى، جبر و اختيار و قضا و قدر- عامل چنين انحطاطى شد يا ثروت‏اندوزى، رفاه‏زدگى و دنياگرايى مسلمانان؟ آيا استعمار خارجى و اعمال نفوذ فكرى و فرهنگى بيگانگان، جوامع اسلامى را به مرز سقوط كشاند يا استبداد و استكبار داخلى و حركت‏هاى نظامى و زورمدارى حاكمان وقت؟

در هر صورت، دروازه تاريخ، دو پرچم فتح و شكست و تهنيت و تعزيت مسلمانان را هنوز بر بالاى سر خود دارد و فراز و فرود اين دو تصوير زيبا و زشت را به خوبى نشان مى‏دهد.

حال سوال این جاست که علل پيشرفت اسلام چه بود و چه عواملى مسلمانان را به انحطاط كشاند؟ آيا مى‏توان چاره‏اى انديشيد و دوباره به آن سرچشمه راه يافت؟ چگونه؟ با چه فكرى؟ از چه راهى؟ و با كمك چه كسانى؟ آيا فقط اتحاد عملى مسلمانان در اين راه چاره ساز است يا بايد به بازشناسى معارف اسلام و به يك نهضت علمى فراگير دست زد؟

وحدت اسلامی‌، آرمانی بلند و متعالی است که از صدر اسلام تاکنون‌، اندیشمندان و علمای آگاه و روشن بين، براي تحقق و تحکیم آن‌، سعي بسيار كرده‌اند‌. خصوصا طی چند قرن گذشته با مشاهده دسیسه‌های گوناگون استعماردردامن زدن به آتش تفرقه وجدایی میان دولت‌ها و ملت‌های اسلامی، بیش ازهرزمان کوشش خود رادراین زمینه مصروف داشته اند . در مورد لزوم اتحاد و همبستگی مسلمانان‌، مباحث بسياري مطرح شده است. اما به واقع هنوزنه ابعاد مختلف  تفرقه به عنوان تحدیدی جدی علیه اسلام مورد توجه قرار گرفته و نه مفهوم وحدت به عنوان مهمترین رازورمزگریزازاین خطر وتهدید عمیقا درک شده است.

وقتی امروز و در پرتو اوضاع و احوال دردناكی كه جهان اسلام از سر می‌گذراند و چالش‌های سترگی كه با آنها روبروست، سخن از وحدت را تكرار می‌كنیم، حرف تازه‌ای نزده‌ایم.

دین، تمدن و انسانِ جهان اسلام آماج هدف‌گیری پیاپی دشمنان اسلام قرار دارد و هر روزشكل نو و نمودهای جدیدی از اختلاف بخود می‌گیرد. آنچه اینجا باید روی آن انگشت گذارد، وحدت و اهمیت و ضرورت آن و حتی شكل گیری آن به شكل حداقلی است، بخصوص در راستای دور ساختن امت از خطرات، حمایت از خویش اسلامی و تجدید حیات علوم و تمدن اسلام، و از ابزارهای رسیدن به وحدت، تعامل با دنیا و بهره‌گیری از نوآوری‌های معرفتی و علمی و فناوری است كه امت اسلام باید آن را در چارچوبی هماهنگ و با روحی سرشار از همبستگی و وفاقی كه لازمه تداوم و پویایی علم است، عملی و كاربردی نماید.

به اعتقاد بسیاری از کارشناسان مسائل امت اسلام‌، موانع وحدت در داخل جهان اسلام‌، زیانبخش‌تر از توطئه‌هاي خارجی است‌، زيرا اگر عوامل اختلاف برانگیز درمیان مسلمانان كمرنگ شود‌، توطئه‌های دشمنان خارجي‌، چندان كارساز نخواهد بود‌.

اصولا منظور از اتحاد اسلامی‌، دست کشیدن پيروان مذاهب از اعتقادات و باورهايشان نیست‌، بلکه هدف اصلی‌، تفاهم و یکدلی آنها دربرابر دشمنان اسلام است‌.‌

وحدت و اتحاد، يعني اينكه انسان‌ها در عين حالي كه هر كدام داراي عقايد گوناگوني هستند، بتوانند حول يك محور واحد كه همان حبل‌الله است متحد شوند و در برابر موانع داخلي و خارجي ايستادگي كنند. با استفاده از دستورات قرآن و معصومين (عليهم‌السلام) به تهذيب نفس بپردازند و آماده حضوري مفيد و اثرگذار در جامعه گردند.‌

از اين‌رو، يكي از مسئوليت‌هاي خطيري كه بر عهده تك تك آحاد مردم است، اينست كه براي رسيدن به وحدت كلمه تلاش كنند و تمامي موانع وحدت و اتحاد را از ميان بردارند. مردم ملت‌هاي اسلامي بايد براي رسيدن به اين هدف به ريسمان محكم الهي- كه همان عترت و قرآن است- تمسك جويند، يعني به قرآن مراجعه كرده و از روايات براي روشن شدن مفهوم آيات قرآني استفاده كنند تا بتوانند در مسيري صحيح قدم بگذارند.‌

از آنجا كه دشمنان اسلام خواهان رسيدن به بالاترين قدرت‌ها هستند و براي رسيدن به هدفشان به هر كاري دست خواهند زد، يكي از اعمالي كه آنان در اين راه آغاز كرده‌اند، ايجاد تفرقه بين مسلمين و كشورهاي اسلامي است. از اين‌رو بايستي مسلمانان در مقابل تلاش بي‌وقفه دشمنان در ايجاد تفرقه، دست به كار شده و با اتكا به دستورات قرآن و معصومين (عليهم‌السلام) موانع وحدت را شناخته، آن‌ها را يكي پس از ديگري از ميان بردارند تا جامعه‌اي متحد و منسجم تشكيل دهند.

بررسی عوامل اتحاد و آثار آن، موانع انسجام و علل آن، راهکارهای حفظ اتحاد و رفع موانع آن از جمله مباحث در خور توجهی است که اهمیت بیشتری پیدا می‌کند‌. بر این اساس نوشتار حاضر به بررسی گوشه‌ای از موانع وحدت از منظر قرآن کریم می‌پردازد.

مولفین