بررسی تحلیلی اشعار هر شاعری ما را در شناخت دقیق‌تر و آگاهی بیشتر بر چگونگی توانمندی شاعر و شیوه‌ها و شگردهای شاعرانگی او یاری می‌نماید.

شعر هر شاعر آئینه‌ی تمام نمای اندیشه‌ها و تفکرات و نوع نگاهی است که او در طول زندگی خود دچارش می‌شود یا به دست می‌آورد، هر دوره‌ی زندگی شاعر می‌تواند محصول حادثه یا واقعه‌ای باشد که در شعرش نمایان می‌گردد و گاه شعر شاعر است که در هر دوره جریان‌ساز و واقعه‌ساز می‌گردد. تاریخ ادبیات ما سرشار از آثاری است که تحت تأثیر واقعه‌ای شکل گرفته و به دلیل شدت تأثر خالقش ماندگار شده است. اشعار قیصر امین‌پور در سه دوره‌ی حیات فکری شاعرانه‌ی اوست، که در مجموعه‌های تنفس صبح، آینه‌های ناگهان، گل‌ها همه آفتاب گردانند و دستور زبان عشق ظهور یافته است.

قیصر امین‌پور‌، شاعر زمانه‌ی خود است و حوادث جامعه در آینه‌ی شعر او منعکس شده است. او در گذار تاريخي، سير صعودي داشته و از سطح به عمق و از شعار‌ زدگي به شعوري شاعرانه و عميق دست يافته است.

انقلاب اسلامی تأثیر شگرفی بر ادبیات این سرزمین گذاشت، به خصوص شعر که دنیای بسیاری از آرزوها و آمال انقلابیون بوده است. برخورد ادبیات و انقلاب موجب پدید آمدن نوع خاصی از شعر شد که بعدها به شعر پایداری، شعرانقلاب، شعرجنگ، شعر حماسه و … شهرت یافت.

این تأثیر البته هم در ساختار شعر بوده و هم درون مایه‌ و محتوای شعر شاعران را دچار تغییر و تحول کرده است. در ساختار شعر دوره‌ی اول بعد از انقلاب دوبیتی و رباعی رواج بسیاری می‌یابد اگر چه به نظر بعضی از کارشناسان، نشانه‌ای از سردرگمی شاعران بوده و شاعران برای آنکه پیام خود را سریع‌تر به مخاطب ارائه دهند از این قالب‌ها بهره گرفته‌اند.

مهمترین تغییرات در درون مایه‌ی اشعار رخ نموده است، شعر درگیر جهشی ناگهانی و تغییری بنیانی شد که بلافاصله با شروع جنگ این تغییر، مایه و پایه‌ی دیگری برای خود دست و پا کرده بود. شاعران دوره‌ی آغازین انقلاب هنوز شعرشان در شعار مانده بود که جنگ تحمیلی باعث شد این شاعران هم چنان همان شور و حس انقلابی را دراشعارشان حفظ کنند و حتی گاه آن چنان به شعار رو بیاورند که شعرشان عاری از مولفه‌های شاعرانه باشد؛ گاه شعر در این دوره به سطحی‌نگری‌های افراطی می‌غلتید‌ و گاه به هنجارهایی می‌تاخت که نه تنها ناهنجاری‌ جامعه نبود بلکه نگاه شاعر بود که تحت تأثیر شور انقلابی به مسائلی سطحی و نه چندان مهم می‌تاخت.

شاعران انقلاب خود را ملزم به دفاع از ایدئولوژی و مکتبی می‌دانستند که جامعه برای به دست آوردن آن خون داده بود‌ و همین امر موجب شد که شعر گاه به شعارهایی به دور از شاعرانگی بدل شود. شاعرانی چون، علیرضا قزوه، حمید سبزواری، سلمان هراتی و… و حتی قیصر امین‌پور دچار این سطحی‌نگری و شعارزدگی شده‌اند.

اما همین شاعران بعد از جنگ و هنگامی که فرصت تأمل و تفکر یافتند، دریافتند که شعر ماندگار به اصول و مایه‌های ماندگار نیازمند است. آنچه مایه‌ی ماندگاری حافظ شد فقط ستیز او با شیخ و محتسب و صوفی شهر نبود، بی‌گمان مایه‌ای درکار شعر وجود داشت که هنوز اشعارش زمزمه‌ی شبانه‌ی بسیاری از فارسی زبانان است.

و این دگردیسی محتوایی آرام آرام در شعر این دوره (دوره‌ی پس از جنگ)، رخ داد. شعر از سطح به عمق رفت و شاعر از نگاه بی‌تأمل و شعارزدگی دست کشید‌ و انسان را به معنای عام، مرکز مفاهیم شعری خود قرار داد. شاعری که یک روز سخن را کارساز نمی‌دانست و می‌خواست با لوله تفتگش و گلوله‌های سربی‌اش به تغییر دنیا بپردازد، دنبال صلح می‌گردد و تفنگ سربازان را در خمیازه‌ی خواب تصویر می‌کند.

شاعران بعد از دوره جنگ به جای شعارهای پیشین، به متن جامعه آمدند و به جای آنکه برای مخاطب خود نسخه بپیچند زبان حال آنها شدند، از دردها و اندوه‌ها، نداری‌ها، شکست‌ها و غربت‌های مردمی گفتند که در دوره‌ی پیش فقط مورد خطاب بودند نه بخشی از شعر این شاعران، در واقع دراین دوره افراد جامعه‌ی ایرانی شخصیت‌های شعرند و در شعر نفس می‌کشند؛ شاعر از حماسه‌سازی و اسطوره‌سازی دست می‌کشد و در می‌یابد که تک تک افراد جامعه اگر چه حماسه نمی‌سازند اما می‌توانند موضوع یک شعر باشند.

قیصر امین‌پور اهل جنوب است و از دل آتش و خون برخاسته است پس جای شگفتی نیست اگر اولین زمزمه‌هایش را با حماسه آغاز می‌کند و شعرش را از دهان تفنگ بخواند.

اما او از دسته‌ی شاعرانی است که تحت تأثير شرايط اجتماعیِ سال‌هاي بعد، در نگرش خود تغييراتي ايجاد کرده‌اند.‌ مقايسه‌ی شعرهاي سال‌های جنگ و انقلاب با آثار متأخر وی، دو سبک متفاوت فکری را باز می‌نماياند. هر چند اين تفاوت ممکن است در همان نگاه اول خود را به خواننده نشان دهد، اما برای اثبات آن، نمي‌توان به طرح مسائل ذوقی اکتفا کرد بر اين اساس، آن‌ چه بيشتر اهميـت دارد، سير دگرگوني انديشه‌هاي قيصر امين‌پور است.

انسیه قلیچ لی / گنبد کاووس / ۱۳۸۹