دسته‌بندی‌های متعددی از علوم توسط دانشمندان به‌عمل‌آمده است. از آن جمله می‌توان طبقه‌بندی علوم به دو حوزه‌ی سخت و نرم اشاره نمود. علومی همچون فیزیک، شیمی و ریاضیات جزء علوم سخت، و علومی همچون روان‌شناسی و جامعه‌شناسی جزء علوم نرم محسوب می‌شدند. صاحب‌نظران همواره کوشیده‌اند تا پدیده‌های انسانی را با دیدی سخت و کمی موردبررسی قرار دهند. ازنظر آن‌ها برای علمی کردن یک‌رشته بایستی موضوعات موردبررسی را به‌صورت سخت و دقیق موردمطالعه قرارداد. بنابراین اعتقادی به وجود روش‌شناسی مستقل برای علوم نرم وجود نداشت، زیرا بسیاری از اندیشمندان معتقد بودند که برای افزایش اعتبار یافته‌های چنین حوزه‌هایی باید راه مشابهی همانند علوم سخت طی شود. آگوست کنت جامعه‌شناسی را فیزیک اجتماعی می‌نامید و دورکهایم از روش‌های آماری و کمی به‌طور گسترده در تألیفات خود بهره‌گیری نمود. اوج چنین تفکری در میانه قرن بیستم و در آثار اندیشمندان حلقه وین رایج بود. درمجموع رویکرد مسلط بر پژوهش‌های علوم انسانی، نگرش اثبات‌گرایانه بوده است. از آثار چنین رویکردی، عدم تنوع روش‌شناختی در حوزه علوم انسانی و نگرش یک‌بعدی به پدیده‌های انسانی و اجتماعی بوده است. در گذر زمان چنین نگرشی با فعالیت‌های صاحب‌نظران مکتب انتقادی ازجمله‌ هابرماس که قائل به استقلال روش‌شناختی برای علوم انسانی و اجتماعی هستند به بوته نقد گذارده شد. بنابراین به‌مرورزمان در کنار پارادایم اثبات‌گرایی، پارادایم‌های دیگری ازجمله پارادایم انتقادی و پسا-ساختارگرا مطرح گردید. هر یک از این پارادایم‌ها الگو و نمونه‌ای برای بررسی جهان پیرامونی هستند. وجود پارادایم‌های متعدد به معنی وجود نگاه‌ها و ابزارهای متعدد برای بررسی پدید‌های مختلف است. حتی می‌توان برای بررسی یک پدیده پیچیده، نگاه‌های مختلف را باهم ترکیب کرد.

پژوهش عملیاتی دانشی میان‌رشته‌ای و چندبعدی بوده که از رشته‌ها و علوم مختلفی تأثیر پذیرفته است. هر یک از علوم ریاضی، زیستی، اجتماعی و انتقادی به نحوی روی آن تأثیر گذارده‌اند. بنابراین پژوهش‌های عملیاتی تصویری یکتا و مشخص ندارد. در محافل علمی و دانشگاهی روی علم بودن و در دنیای کاربران بر فناوری بودن این رشته تأکید می‌شود، حتی میان صاحب‌نظران دانشگاهی هم در مورد ماهیت آن اتفاق‌نظر وجود ندارد. برخی دانشگاهیان به‌ویژه در ایالات‌متحده بر جنبه‌های سخت و کمی این حوزه تأکید دارند، حال‌آنکه در اروپا جنبه‌های نرم و کیفی اهمیت بیش‌تری دارد. در محافل دانشگاهی ایران هم به تبعیت از محافل دانشگاهی آمریکا، مدل‌های کمی و سخت ارجحیت بیش‌تری دارند، این مسئله در دانشکده‌های صنایع و مدیریت به‌خوبی مشهود است. اغلب پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی، مقالات و کتب درسی به بررسی و ارزیابی مدل‌های کمی و ریاضی می‌پردازند. هرچند تصویر سخت و سنتی بر فضای دانشگاهی این رشته در ایران مسلط است، در سال‌های اخیر برخی از اندیشمندان فعالیت‌های قابل‌توجهی در این زمینه انجام داده‌اند. عموماً صاحب‌نظران این حوزه به جنبه‌های نرم و انتقادی این رشته توجهی ندارند. مباحث بررسی‌شده در این کتاب با حوزه‌های مختلفی ازجمله فلسفه علم، علم‌‌سنجی، روش تحقیق، روان‌شناسی و علوم اجتماعی درهم‌آمیخته‌ است. در محافل دانشگاهی ایران در رشته مدیریت اغلب آنچنان‌که شایسته است به مباحث فلسفی و بنیادی توجه نمی‌شود. در دوره‌های دکتری هم صرفاً به درس مبانی فلسفی تئوری سازمان اکتفا می‌شود، حتی در این درس هم دانشجویان اغلب با مباحثی بسیار کلی آشنا می‌شوند. ازاین‌رو نقصان تألیفاتی از این‌ دست که به بررسی و تحلیل بنیادین فنون و تکنیک‌های تحقیق در عملیات پرداخته‌شده به‌شدت احساس می‌شود.

هدف اصلی این کتاب، بررسی و ارزیابی جریان‌های اصلی پژوهش عملیاتی است. سازمان‌دهی اثر بدین گونه است که نخست مشخصات مختلف این رشته موردبررسی قرارگرفته و درواقع نوعی علم‌پژوهی صورت می‌گیرد. در ادامه، پیشینه روش‌ها و روش‌شناسی‌های مختلف این رشته موردتوجه قرار گرفته‌است. در ادامه، نگارندگان اقدام به ارائه یک سنخ‌شناسی جدید پارادایمی برای دانش پژوهش عملیاتی نموده‌اند. هر پارادایم متشکل از مؤلفه‌هایی بوده و تمام این مؤلفه‌ها به‌صورت مفصل در فصل‌های مختلف کتاب موردبررسی قرارگرفته‌اند. این مؤلفه‌ها به ترتیب عبارت‌اند از: استعاره‌ها، هستی‌شناسی، معرفت‌شناسی، روش‌شناسی، ارزش‌شناسی و اخلاقیات. مجموعه این مؤلفه‌ها در کنار هم نقشه علم پژوهش عملیاتی را تشکیل می‌دهد. با در دست داشتن چنین نقشه‌ای، توصیف روش‌ها کار ساده‌ای خواهد بود. نگارندگان علاوه بر سنخ‌شناسی پارادایمی، طبقه‌بندی جامعی از مسائل این رشته ارائه داده‌اند. با شناخت درست مسائل می‌توان روش‌های مناسب برای هر یک از این حوزه‌ها را معین نمود. به‌طور خلاصه، کتاب حاضر مباحث بدیعی در باب مسائل، روش‌ها، روش‌شناسی‌ها، پارادایم‌ها و حوزه‌های کاربرد روش‌ها ارائه داده است. حوزه‌های کاربردی مباحث کتاب حاضر گسترده است. چند مورد به‌صورت نمونه تشریح می‌شوند:

• مشخص شدن ویژگی‌ها و مرزهای رشته پژوهش عملیاتی؛
• مشخص شدن حوزه‌های مختلف موردبررسی در این رشته برای تحقیق و مطالعه (این مطلب برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی بسیار فایده‌مند است)؛
• مشخص شدن جریان‌های اصلی روشی این رشته (دانشجویان و کاربران این رشته با قلمرو روش‌ها و تکنیک‌های این رشته آشنا می‌شوند)؛
• مشخص شدن حوزه‌ی کاربرد هر روش. در حقیقت هر روشی در یک حوزه موردنظر مفید بوده و ممکن است در حوزه دیگری به کار نیاید. برخی از روش‌ها برای بررسی مسائل جهان فیزیکی، برخی برای بررسی مسائل جهان اجتماعی و برخی دیگر برای بررسی مسائل هنجاری مناسبت بیشتری دارند.

کتاب حاضر نیازهای مخاطبان متعددی را برطرف می‌کند: گروه اول دانشجویان مدیریت صنعتی در گرایش‌های تولید و تحقیق در عملیات در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری. از مباحث این کتاب می‌توان به‌عنوان مکملی برای درس روش تحقیق در مقطع ارشد و یک منبع کامل برای درس مبانی فلسفی تئوری سازمان در دوره‌های دکتری این رشته‌ها بهره‌گیری نمود. گروه دوم، دانشجویان گرایش‌های دیگر رشته مدیریت از جمله دولتی، بازرگانی، بیمه، جهانگردی، کارآفرینی، حسابداری و مالی هستند. یکی از چالش‌های دانشجویان تحصیلات تکمیلی رشته مدیریت، انتخاب‌ تکنیک‌ها و روش‌های مناسب برای اجرای تحقیق پایان‌نامه است. پژوهش عملیاتی مشتمل بر مدل‌های کمی و کیفی گسترده‌ای است که در رشته‌های مختلف به‌کار می‌آیند. کاربران رشته‌های گوناگون بایستی با قابلیت‌ها و کاربردهای مدل‌های مختلف آشنا باشند تا مداخله‌ی آن‌ها در موقعیت‌های مختلف مؤثر باشد. مطالب این کتاب به‌خوبی به این نیاز دانشجویان پاسخ می‌دهد. بنابراین این کتاب می‌تواند مکمل مناسبی برای دروس روش تحقیق و تحلیل آماری این دانشجویان در مقطع تحصیلات تکمیلی باشد. گروه سوم، دانشجویان رشته‌های صنایع و حتی ریاضیات هستند که می‌توانند از مطالب کتاب برای کاربست مدل‌های مختلف به‌کارگیری نمایند. مطالعه این کتاب در تصحیح دید آن‌ها نسبت به دانش پژوهش عملیاتی مؤثر خواهد بود. گروه چهارم، کاربران مدل‌های پژوهش عملیاتی در سازمان‌های مختلف هستند که می‌توانند از مطالب کتاب در مداخلات و پروژه‌های خود بهره‌گیری کنند.

به‌کارگیری هر روش و مدلی در شرایط مختلف دارای پیامدها و تبعاتی است، با خوانش کتاب حاضر مخاطبان با این نتایج به‌خوبی آشنا می‌شوند. نهایتاً باید گفت که پژوهش عملیاتی صرفاً مدل‌های کمی و سخت نیست، بلکه کاربران می‌توانند طیف گسترده‌ای از مدل‌های نرم و انتقادی را به‌کارگیرند. اثری که هم‌اکنون در دستان شماست ماحصل انعکاسی از جدید‌ترین مطالعات و تجارب کسب‌شده مؤلفان در زمینه علم تصمیم‌گیری است. با این‌وجود مطمئناً دارای کاستی‌هایی است که رهنمود‌های خردمندانه شما عزیزان ما را در بازنگاری آن کمک شایانی خواهد کرد. ازاین ‌رو مستدعی است این نکات را به رایانامه mh.maleki@qom.ac.ir ارسال نمایید. همچنین می‌توانید برای دریافت آخرین اخبار در این خصوص به درگاه اینترنتی http://www.drghasemi-mng.com مراجعه نمایید. در خاتمه بر خود لازم می‌دانیم از کمک‌های تمامی عزیزانی که در نگارش این کتاب نگارندگان را یاری نمودند، قدردانی کنیم.

محمدحسن ملکی- احمدرضا قاسمی / بهار ۱۳۹۴