در عصر کنونی تحولات شگرف دانش مدیریت وجود نظام ارزیابی را اجتناب‌ناپذیر نموده است؛ به گونه‌ای که فقدان نظام ارزیابی در ابعاد مختلف سازمان را، اعم از ارزیابی در استفاده از منابع و امکانات، کارکنان، اهداف و استراتژی‌ها؛ به عنوان یکی از علائم بیماری‌های سازمان قلمداد می‌نمایند.

تعيين جايگاه سيستم‌ها، متدها و تكنيك‌هاي مختلف در پيكره سازمان‌ها و نحوه ارتباط آنها با يكديگر و تعيين نقطه ضعف و قوت و نهايتاً بهبود عملكرد سازمان‌ها، موضوعي است كه مورد توجه مديران بيشتر ‌سازمان‌ها قرار دارد. ارزيابي عملكرد به مجموعه اقدامات و اطلاعاتي اطلاق مي‌گردد كه به منظور افزايش سطح استفاده بهينه از امكانات و منابع در جهت دستيابي به هدف‌ها به شيوه‌اي اقتصادي توأم با كارايي و اثربخشي صورت مي‌گيرد. منظور از اثربخشي، ميزان دستيابي به اهداف و برنامه‌ها با ويژگي كارا بودن فعاليت‌ها و عمليات است‌. ارزيابي عملكرد مي‌تواند باعث آگاهي از ميزان پيشرفت در بهبود عملكرد سازمان گردد و در نتيجه، انگيزه و فرصت لازم براي ارتقاء كيفيت‌ عملكرد سازمان را فراهم نمايد‌ و موجب تحريك حس كنجكاوي، پرسش و چالش در مورد روش انجام كارها و نحوه تخصيص منابع مي‌گردد.

هر سازمان به منظور آگاهی از میزان مطلوبیت و مرغوبیت فعالیت‌های خود بالاخص در محیط‌های پیچیده و پویا نیاز مبرم به نظام ارزیابی دارد. از سوی دیگر فقدان وجود نظام ارزیابی و کنترل در یک سیستم به معنای عدم برقراری ارتباط با محیط درون و برون سازمان تلقی می‌گردد که پیامدهای آن کهولت و نهایتاً مرگ سازمان است. ممکن است بروز پدیده مرگ سازمانی به علت عدم وقوع یکباره آن، از سوی مدیران عالی سازمان‌ها احساس نشود. لیکن مطالعات نشان می‌دهد فقدان نظام کسب بازخورد امکان انجام اصلاحات لازم برای رشد، توسعه و بهبود فعالیت‌های سازمان را غیر‌ممکن می‌نماید، سرانجام این پدیده مرگ سازمانی است (عادلی، ۱۳۸۴).

چنين به نظر مي‌رسد كه در حوزه مديريت هنگامي كه قصد ارتقاي كيفيت خدمات عمومي مطرح گردد، نشانه‌هاي تمركز و تأكيد بر نظام ارزيابي عملكرد پُررنگ‌تر شده و اين نويد را به مديران و خط‌مشي‌گذاران توسعه بخش عمومي مي‌دهد كه بسياري از غايت‌هاي مطلوبي كه طرفداران توسعه مديريت در قالب ويژگي‌هايي همچون، كارايي، اثربخشي، پاسخگويي، عملكردگرايي، شفافيت، شهروند مداري، مشاركت‌جويي و … قائلند؛ در سايه بزرگنمايي و برجسته‌سازي مفهوم ارزيابي عملكرد حاصل خواهد آمد.

تجارب قابل مشاهده در كشورها و جوامع پيشرفته دنيا نيز اين مطالب را مورد تأييد قرار مي‌دهند. بررسي در نظام‌هاي برنامه‌ريزي و مديريتي ازجمله كشور ژاپن نشان مي‌دهد كه مفهوم ارزيابي و نظارت به گونه‌اي حياتي و كليدي در اين جامعه مورد تمركز و تأكيد واقع شده است. بطوري كه علاوه بر مميزي تطبيقي درآمدها و هزينه‌هاي دولت‌، در مورد كارايي بخش‌هاي مختلف دولت و تحليل اثربخشي آنها نيز محاسبات و مطالعات دقيق صورت مي‌گيرد. در اين ديدگاه ميزان پايداري حركت‌ها و اقدامات در راستاي برنامه‌ريزي‌ها و پيش‌بيني‌هاي گذشته و همچنين ميزان اثربخشي فعاليت‌ها و برنامه‌ها در جهت اهداف و غايت‌هاي بلندمدت در كليه سازمان‌هاي دولتي كنترل مي‌شود. در ايالات متحده آمريكا نيز موضوع نظارت و ارزيابي به شدت مورد تأكيد برنامه‌ريزان و متوليان توسعه واقع شده است، بطوريكه از سال ۱۹۹۸ جايزه كيفيت ملي رياست جمهوري با هدف پايش مستمر فرايندها و نتايج عملكردي دستگاه‌هاي دولتي پايه‌گذاري شده است و تلاش دارد تا برخي معيارهاي كارآمدي دولتي همانند كيفيت‌گرايي، شهروندمداري، پاسخگويي، نتيجه‌گرايي، آينده‌بيني و مشاركت‌پذيري را مورد ارزيابي و بهبود قرار دهد.

مسئله ارزیابی عملکرد سالیان زیادی است که محققان و کاربران را به چالش واداشته است. سازمان‌های تجاری در گذشته تنها از شاخص‌های مالی به عنوان ابزار ارزیابی عملکرد استفاده می‌کردند؛ تا اینکه «کاپلان و نورتن» در اوایل دهه ۱۹۸۰ پس از بررسی و ارزیابی سیستم های حسابداری مدیریت، بسیاری از ناکارایی های این اطلاعات را برای ارزیابی عملکرد سازمان‌ها نمایان ساختند که این ناکارایی ناشی از افزایش پیچیدگی سازمان‌ها، پویایی محیط و رقابت بازار بود (کاپلان و نورتن، ۱۹۹۲).

از ساير نتايج مطالعات و گزارش‌هاي منطقه‌اي و جهاني نيز در اين زمينه چنين برداشت مي‌شود كه هر چه جوامع و دولت‌ها موضوع ارزيابي عملكرد را بصورت جدي‌تري پيگيري نموده و زيرساخت‌هاي قانوني و فرهنگي لازم را بهتر فراهم نموده باشند در پيمودن مسير دشوار توسعه موفق‌تر ظاهر خواهند شد و كشورهايي كه به اين مفهوم و فرايند اهميتي قائل نشده و در پياده‌سازي نظام نظارت و ارزيابي سستي نموده‌اند با چالش‌هاي عظيمي در مسير توسعه روبرو بوده و همچنان در زمره كشورهاي در حال توسعه و يا توسعه نيافته باقي مانده‌اند.

در این کتاب مولف سعی نموده است تا ضمن تشریح مفاهیم و تعاریف مهم در حوزه‌ی ارزیابی عملکرد، به واکاوی مواردی از ارزیابی عملکرد نظیر انواع، فرایند و مدل‌های آن بپردازد. در انتها از تمامی خوانندگان و دانشجویان عزیز، خواهشمندم که در راستای هر چه بهتر شدن این مجموعه، نظرات خود را به ایمیل Karimi_jafari@yahoo.com ارسال نمایند.

فاطمه کریمی جعفری / مردادماه ۱۳۹۴