در تفكر اسلامی عقیده بر این است كه ویژگی‌های منحصر به فرد انسان و ساختار زندگی وی، به گونه‌ای است كه برای رفتارهای اجتماعی و فردی خویش‌ و همچنین برای سعادت ابدی، نیازمند راهنمایی الهی و قوانین و ضوابطی است كه از سوی خداوند توسط وحی تامین گردد. بدیهی است كه سخن بر خلقت ناقص انسان نیست تا وحی برای تكمیل كمبودهای انسان از جهت آفرینش مورد‌نظر باشد بلكه وحی و قرآن، قوانین و نیازهای انسان و جامعه انسانی را مورد بررسی قرار می‌دهد‌. به این ترتیب هدف قرآن باز گردانیدن انسان به فطرت پاك و برگردانیدن قوانین ناقص بشری به قانون الهی است‌ و لذا قرآن، كتاب آموزش نظریه‌ای نیست كه در تلاش چیره شدن بر طبیعت بوسیله اندیشه و نظر باشد‌ و زمینه را برای غلبه روح بر ماده فراهم كند. بلكه تلاش قرآن در آن است كه ایمان را بر اساس هماهنگی میان محسوسات و معقولات بنا كند، به گونه‌ای كه انسان با داشتن ایمان تنها در جهان غیب به سر نبرد‌ و همه زندگیش را هم در جهان خالص ماده نگذراند، بلكه در زندگی میان نیروها و طبیعت ها تعادل ایجاد كند و معنویت را در همه جای زندگی مادی فراهم گرداند‌.

قرآن كریم به منظور دست یابی به خودشناسی و رشد شخصیت و ارتقای نفس انسان به مدارج كمال انسانی، مناسب‌ترین و بهترین راهی را كه بتواند زمینة خوشبختی دنیا و آخرت او را فراهم كند، به وی نشان داده است. در قرآن كریم آیات بسیاری وجود دارد كه فطرت وجودی انسان و حالات گوناگون روان او را متذكر شده و راه‌های تهذیب و تربیت و معالجة روان انسان را نشان داده است و سؤالاتی كه ریشه در درون ذات آدمی دارد و از اعماق وجود انسان سرچشمه گرفته و اختصاص به قشر و گروه خاصی ندارد و در محدودة زمان و مكان خاص هم قرار نمی گیرد، ازقبیل اینكه: از كجا آمده‌ام‌؟ برای چه آمده‌ام‌؟ به كجا می‌روم‌؟ چرا باید بروم؟ چه باید بكنم‌؟ سؤالاتی كه معماهای وجود انسان هستند، را پاسخ می‌دهد‌ و همچنین برخی از آیات قرآنی حاوی دستورات و سفارش‌هایی در زمینه های متفاوت است كه در آرامش روانی و روحی انسان تأثیر مثبت داشته و موجب رفع اضطراب و نگرانی‌های بشری شده و در نهایت او را به تعادل می‌رساند.

یکی از آموزه‌ها و تعالیم قرآن، بیان حقایقی پیرامون انسان از قبیل چگونگی خلقت و فلسفه خلقت انسان، ابعاد وجودی انسان، کرامت و برتری انسان بر موجودات دیگر، طبیعت و فطرت انسان، نیازها و گرایش‌های درونی انسان، مقامات و درجات معنوی انسان نزد خدا، استعدادها و ظرفیت‌های وجودی انسان، حقیقت نفس انسان و اقسام و حالات آن، فضایل و رذایل اخلاقی انسان، سعادت و شقاوت انسان، تربیت نفس انسان است.

از طرفی دیگر بخشی از تعالیم قرآن مربوط به اخلاق است و خود قرآن یکی از اهداف رسالت انبیاء را تعلیم و تربیت اخلاقی انسان می‌داند ضمن اینکه یکی از شروط و عوامل سعادت و رستگاری اخروی انسان در قرآن رعایت موازین اخلاقی آنچنانکه در شریعت و از طرف خداوند بیان شده می‌باشد و بر این جهت اخلاق دارای اهمیت بسیار است و شایسته است توجه جدی بدان شود.

بنظر می‌رسد انسان‌شناسی و اخلاق در قرآن بنوعی وابسته و مربوط بهم هستند به این معنا که مقام و جایگاه انسان در قرآن تا حد بسیاری قائم به اخلاق و سجایای اخلاقی اوست و از سوی دیگر اخلاقیات انسان وابسته به سرشت و طبیعت انسان و گرایش‌ها و نیازهای درونی اوست.

بر این اساس بررسی ارتباط میان این دو مقوله و نقش و تاثیر هر یک بر دیگری اهمیت و جایگاه ویژه‌ای دارد بخصوص اینکه نقش زیادی در تعیین چگونگی و روش عملی وصول انسان به خیر و کمال و سعادت دارد بطوری که برخی مضامین دینی چون ایمان و کفر و عدل و ظلم، سعادت و شقاوت و هدایت و ظلالت و غیر آنها بنحوی مربوط به همین بحث انسان‌شناسی اخلاقی در قرآن می‌شود.

به عبارتی دیگر، انسان‌شناسی قرآن مبتنی بر اخلاق و اخلاقیات قرآنی مبتنی بر انسان‌شناسی و دین‌شناسی قرآن مبتنی بر هر دوی اینها یعنی اخلاق و انسان است.

بر این اساس می‌توان گفت که از یکسو اخلاق بخشی از انسان‌شناسی قرآن بوده و از آن منبع می‌شود از سوی دیگر خیر و کمال و سعادت انسان وابسته و مربوط به اخلاق است.

که از خودشناسی که بخشی از انسان‌شناسی است اخلاق مطلوب قرآن شناخته می شود واز خودسازی که بخشی از اخلاق است انسان مطلوب قرآن مشخص می شود و از مجموع انسان مطلوب دارای اخلاق مطلوب قرآن، انسان سعادتمند از منظر قرآن شناخته می شود.

بنابراین بدون شناخت انسان نمي‌توان تكاليف و وظايف انسان را در وادي اخلاق و حقوق مشخص كرد. به ديگر سخن، بدون شناخت انسان هيچ نظام اخلاقي، تربيتي، حقوقي، سياسي، اقتصادي و مدني صحيح و كامل عياري قابل ارائه نيست. بايد نخست انسان را شناخت، توانايي‌هاي او را دريافت، استعدادهايش را تعريف كرد و سپس در نهايت براي به فعليت رساندن اين استعدادها براي او دستورالعمل نوشت و مكتب تربيتي و اخلاقي شايسته براي او پايه‌ريزي نمود. این کتاب در تلاش است ابعاد اخلاقی انسان‌شناسی و انسان سعادتمند از منظر قرآن را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد.

انسیه قلیچ لی / تابستان ۱۳۹۲